1960’lardan bu yana ABD’yi vuran en büyük deprem, 28 Temmuz 2021’de Alaska Yarımadası yakınlarında meydana gelen 8,2 büyüklüğündeki depremdi.
Korkunç detayları hatırlamakta zorlanıyorsanız, bunun nedeni hiç olmamasıdır. ABD tarihinin en büyük yedinci depremi olan Chignik depreminde ölen ya da yaralanan olmadı. Tek bir bina düşmedi. Depremin merkez üssüne en yakın kasaba olan Perryville’de yapılan deprem sonrası bir inceleme, birkaç alçı duvar çatlağından daha rahatsız edici bir şey ortaya çıkarmadı.
Pazartesi günü erken saatlerde Türkiye’nin güneyini vuran 7,8 büyüklüğündeki depremin harap olduğu bölgelerde böyle bir rahatlama olmayacak. Deprem, etraflarındaki binalar çökerken 4.000’den fazla insanın ölümüne, sayılamayan daha fazla kişinin yaralanmasına ve on binlerce kişinin evsiz kalmasına neden oldu.
Büyüklük tek başına bir deprem hasarının tam kapsamını belirlemez. Herhangi bir depremin getirdiği ölüm ve yıkım miktarı, her biri yerdekiler için yaşam ve ölüm arasındaki farkı yaratabilen birçok faktöre bağlıdır.
Konum, konum, konum
En basit ve en açık ifadeyle, bir deprem insan yerleşimine ne kadar yakınsa, o kadar çok hasar verir.
Pasadena’daki US Geological Survey’den bir sismolog olan Susan Hough, “Bu bir tür gayrimenkul meselesi: Konum, konum, konum,” dedi. “Demek istediğim, büyüklük önemlidir. eğer bu bir [magnitude] 3’e karşı 8, yani [makes] bir fark … Ama çoğunlukla, hareket eden faydan ne kadar uzaklaşırsanız, enerji o kadar çok yayılır ve gerçekten şiddetli etkisini kaybeder.”
Chignik depremi, Alaska Yarımadası açıklarında deniz tabanının yaklaşık 20 mil altında patlak verdi. O kadar derindi ki, yaklaşık 100 kişilik bir nüfusa sahip yaklaşık 65 mil uzakta bir köy olan en yakın insan yerleşimi olan Perryville’e ulaştığında enerjisinin büyük bir kısmı dağılmıştı.
Türkiye depreminin böyle bir coğrafya şansı yok. Kaliforniya’daki San Andreas fayı gibi, Doğu Anadolu fayı da -bu depremin patladığı damar- yoğun nüfuslu bölgelerin altından geçiyor.
Daha da kötüsü, Pazartesi günkü deprem nispeten yüzeye yakın meydana geldi ve bu da zeminde çok daha güçlü bir sarsıntı anlamına geliyor. Ana deprem yüzeyin yaklaşık 11 mil (18 kilometre) altında patlak verdi ve 7,5 büyüklüğündeki büyük bir artçı 6 mil (10 km) ile daha da sığdı.
Toprak
Bir deprem, üzerinde durduğunuz zeminin yapısına bağlı olarak farklı şekilde vurur. Los Angeles Havzası ve Türkiye’nin güneyinde bulunanlar gibi daha yumuşak, tortul topraklar üzerine inşa edilen yapılar, daha sert zemine sabitlenenlerden daha fazla sarsıntı yaşayacaktır.
UCLA’da bir jeoloji profesörü olan An Yin, “Temelde tofuya karşı kaya” dedi. “Sert kayaya oyulmuş bir ev yerine tofuya oyulmuş bir ev inşa ederseniz, hangisine güveneceksiniz? Tabii ki kayalar.”
Toprakta yeterli nem varsa, tortul zemin de sıvılaşmaya eğilimlidir. İşte o zaman yoğun basınç ve sallama kombinasyonu, tortul kayaçların şeklini kaybetmesine ve katıdan çok sıvı gibi davranmasına neden olur. Mexico City’nin toprakları sıvılaşmaya özellikle eğilimlidir, bu yüzden oradaki depremler çok yıkıcıdır. Türkiye depreminin vurduğu bölge de öyle.
yapılı çevre
“Meslekte bir sözümüz var, o da depremlerin insanları öldürmediği, binaların öldürdüğüdür. USGS Deprem Tehlikeleri Programı’nın eski baş bilim insanı ve şimdi Stanford Üniversitesi’nde jeofizik profesörü olan William Ellsworth, Türkiye ve Suriye’de gerçekten burada oynandığını gördüğümüz şey bu” dedi.
1999’da Türkiye’nin doğusunda meydana gelen ve 17.000 kişinin ölümüne neden olan 7.4’lük bir deprem, özellikle büyük şehirlerde olmak üzere birçok yeni gelişmenin izlediği, daha katı deprem bina yönetmelikleri için bir çabaya yol açtı. Ancak yeni kurallar yürürlüğe girmeden önce inşa edilen çoğu bina, bu kuralları karşılayacak şekilde yenilenmedi ve bu da, şu anda ortaya çıkan türden bir felaket için çok sayıda yoğun mahalleyi risk altında bıraktı.
Pazartesi günü Hatay’da çöken binaların enkazının havadan görünümü.
(Getty Images aracılığıyla Anadolu Ajansı)
“Türkiye’nin çok iyi deprem kodları var. Birçok yönden, Kaliforniya’da sahip olduklarımız kadar güçlüler. Ancak binalar modern yasalara göre inşa edilmediyse savunmasızdırlar,” dedi Ellsworth. “İnternette resimlere bakıldığında, birbiri ardına tamamen yassı olan apartmanları görmek korkunç.”
Zamanlama herşeydir
Bir depremin meydana geldiği günün veya yılın saati bile depremden sağ kurtulan biri için büyük bir fark yaratabilir.
Hough, “Gecenin ölümü genel olarak depremler için iyi bir zaman değil” dedi. Türkiye’deki ilk şok, yerel saatle sabah 4:15 civarında, etkilenen bölgelerde yaşayanların çoğunun içeride ve uyurken meydana geldi. Sabahın erken saatlerinde meydana gelen depremler, kalabalık binalar çöktüğünde genellikle daha yüksek zayiat sayılarına yol açar.
Büyük bir deprem için yılın hiçbir zaman iyi bir zamanı olmasa da, kışın ortası en kötüsü olabilir. Şiddetli kar ve yağmur, ağır darbe alan Kahramanmaraş iline gitmeye çalışan kurtarma ekiplerini yavaşlattı ve en çok etkilenen bölgelere ulaşabilenler soğuk yağmurda çalıştı. Bölgedeki gece sıcaklıkları donma noktasının çok altında, bu da hem hayatta kalmayı hem de kurtarmayı daha da zorlaştırıyor.
sonrası
Bir depremdeki en büyük kayıplar genellikle “ikincil etkiler”in veya ilk depremin tetiklediği felaketlerin sonucudur. 1906 San Francisco depreminde, gaz ve su şebekesi bozulduğunda şehri kasıp kavuran yangınlar olmuştur. 2004 Hint Okyanusu depreminde, karaya vuran ve yaklaşık 228.000 insanı öldüren, bunun sonucunda ortaya çıkan tsunamiydi.
Türkiye depreminde, Akdeniz’deki İskenderun limanında ve bir doğal gaz boru hattı boyunca yangınlar bildirildi. USGS, bölgenin de önemli heyelan riski altında olduğunu söyledi.